---

شفاعت عقوبت یکی از موضوعات مشترک در کتاب‌های آسمانی است. این موضوع در کتاب یهودیان به‌عنوان تأثیر اراده پیامبران بر اراده الهی، و در کتاب اشعیا، (باب ۵۳، فقره ۱۲) به‌منزله فدا شدن، و در عهد جدید، (کتاب غلاطیان، باب ۳، فقره، ۱۳) به‌عنوان کفاره مسیح به‌ازای گناه اولیه حضرت آدم مطرح شده است؛ و در قرآن مجید به چهار صفت رحمانیت، غفاریت (در دنیا)، رحیم بودن خدا (در آخرت) و عدالت خداوند نسبت داده شده است. تعابیر متفاوت کتاب‌های مزبور در این مسئله، صرف‌نظر از اختلاف ظاهری‌شان، پیامدهای متفاوتی نیز، درپی دارد.

---

---

---

---

فرایند حکیمانۀ نزول قرآن طی ۲۳ سال توانست جامعه‌ای مشحون از شرک را به امتی موحد تبدیل نماید. کشف این فرایند در گرو دست‌یابی به روش قرآن در طرح مسئله توحید بر پایه سیر نزول قرآن است. در این تحقیق با تمرکز بر مراتب توحید نظری، بخشی از این پروسه تعقیب شده و با استفاده از سبک تفسیر موضوعی تنزیلی، نتایج شایان توجهی به‌دست آمده است. بر این پایه، روش قرآن در طرح مسأله توحید، شروع از نقطه صفر اعتقادی نیست؛ بلکه اثبات ذات و توحید ذاتی را مفروغ‌عنه لحاظ نموده و مراتب دیگری ‌چون توحید در ربوبیت، توحید در خالقیت و توحید در علم را به‌گونه وسیعی مطرح کرده است. هرچند بررسی فرایند استدلال بر تک‌تک مراتب توحید، بسیار فراتر از مجال یک مقاله است اما به‌عنوان نمونه، ابطال والدیت تشریفی و حقیقی خدای سبحان، نشان می‌دهد که مطابق با سیر نزول، یک سیاست‌گذاری منطقی در مبارزه با معضلات اعتقادی دنبال شده است. بهره‌گیری از روش تدریج، اجمال به تفصیل، بیان داستان و مَثَل ازجمله رویکردهایی است که در این راستا استفاده شده است.

---

قرآن کریم با تعبیرهای مختلف از یک‌سو، به نفی شرک و چندگانه پرستی می‌پردازد و از سوی دیگر، مردم را به توحید و یکتاپرستی دعوت می‌نماید. نفی اعتقاد به «ثالِثُ ثَلاثَهٍ» درباره خدا و تاکید بر «رابِعُ ثَلاثَهٍ» بودن او، یکی از این راه‌هاست. ازمنظر قرآن کریم، تعبیر «ثالِثُ ثَلاثَهٍ» درباره خدا، بیانگر محدودیت، جسمیت و هم‌عرض بودن خدا با سایر موجودات و به تبع آن، اِسناد وحدت عددی به خداست؛ به‌طوری‌که اگر خدا به همراه دو نفر باشد، با آنها به شمارش درآمده، مجموع آنان سه نفر می‌شود. از این جهت، «ثالِثُ ثَلاثَهٍ» کفر و باطل است. این در حالی است که «رابِعُ ثَلاثَهٍ»، خدا را از محدودیت و هم‌عرضی با سایر موجودات دور داشته، وحدت او را غیر عددی می‌داند و به‌همین دلیل، اگر خدا با دو موجودی، معیت داشته باشد، سومی آن دو بوده، بر آنان احاطه قیّومی و عملی دارد، نه اینکه با آنها شمارش شود و به عدد و رقم آنان اضافه گردد. به‌همین دلیل، «رابِعُ ثَلاثَهٍ» نشانه توحید ناب بوده، درباره خدای سبحان به‌کار می‌رود.

---

آیه ۱۹ آل‌عمران، حقیقت دین را تعبد و تسلیم دانسته، اختلاف‌ها را از خودخواهی و ستمگری ناشی می‌داند. بنابراین اگر چه شرایع در فروع دارای تفاوت‌هایی هستند، اما دین چیزی جز تسلیم در برابر حق نیست. نگارش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، با استناد به آراء مفسران به بررسی آیه ۱۹ آل‌عمران پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که سه محور توحید، معاد و عدل می‌تواند پیروان ادیان آسمانی را در کنار هم قرار داده، راه تفرقه و تشتت اجتماعی را مسدود نماید. ازاین‌رو قرآن‌کریم در شیوه تربیتی خود از باورهای اعتقادی استفاده کرده است. در نتیجه دین در سه قسم اساسی دسته‌بندی شده است که عبارتند از: دین حق، دین باطل و دین ثابت. با مبنا قرار گرفتن دین ثابت، وحدت اجتماعی می‌تواند نتیجه وحدت اعتقادی در میان پیروان ادیان توحیدی باشد.

---

آیات قرآن کریم، الگویی سه مرحله‌ای را برای تحقق توحید عبادی ارائه کرده است. این الگو بر مراحل سه‌گانه اقدام، اشاعه و اقامه مبتنی است. مرحله اقدام ناظر به تحقق عملی اوامر و نواهی الهی در رفتار انسان مؤمن است، در مرحله اشاعه به روش ترویج و گسترش اندیشه و رفتار توحیدی توجه شده است. مرحله اقامه نیز ناظر به نحوه تحقق نظام اجتماعی توحیدی است. تحقق این مراحل، که با یکدیگر رابطه طولی دارند، با هدایت و مدیریت مربی الهی؛ رسول اکرم| انجام می‌پذیرد. هدف این پژوهش، استخراج و تبیین الگوی عملی تحقق عبودیت در عرصه‌های فردی، اجتماعی و تمدنی است. روش پژوهش نیز بر مطالعه تفسیری آیات ۲۰ سوره اول مکی به ترتیب نزول مبتنی است. دستاورد پژوهش نیز بازیابی راهکارهای قرآنی تحقق عبودیت در عرصه‌های فردی، اجتماعی و تمدنی است.

---

آیات احتجاج و استدلال با مدّعیان بنوّت الوهی و توحید تثلیثی در نگاه منتقدان اسلام با چالشی معرفتی روبرو است، از نظر آنان شورانگیزی ایمان قدّیسان به تثلیث چنان گنجینه‌ای است که کلید فهم آن حتّی از دسترس کتاب آسمانی قرآن نیز به دور مانده است. نورمن گیسلر نویسنده کتاب «پاسخ به اسلام، هلال در پرتو صلیب» با استناد به برخی آیات پیرامون نفی بنوّت الوهی و توحید تثلیثی، قرآن را متّهم به بدفهمی نموده است. برخی مفسّران و مترجمان نیز بدون توجّه به مقام تخاطب و ظرافت لغوی با وی هم‌‌نظر شده‌اند. یوسف‌علی و رادول از حلقه مترجمان و فخررازی از حلقه مفسّران از این دسته‌اند. در این مقاله دیدگاه گیسلر نقل و تحلیل شده است و با بررسی لغوی، تفسیری، شواهد قرآنی و نیز بررسی منابع مورد استناد وی به نقد دیدگاه وی پرداخته شده است و نتیجه آن رفع اتّهام بدفهمی قرآن کریم نسبت به بنوّت الوهی و توحید تثلیثی است.
 

---

از دیدگاه قرآن کریم، توحید به عنوان اساسی‌ترین رکن ایمان دارای شئوناتی است که یکی از مهمترین آن توحید در استعانت است. توحید در استعانت در کنار توحید در عبادت، از مباحث مهم در عرصه قرآن پژوهشی است که آیات مختلفی درباره آن نازل شده و مورد بررسی مفسران قرار گرفته است. در این نوشتار بعد از مفهوم‌شناسی توحید در استعانت دلایل آن از دیدگاه قرآن و حدیث بررسی شده است و سپس از آنجایی که تحول اخلاقی و تربیتی انسان به عنوان هدف نزول قرآن کریم و بعثت پیامبراکرم| و امامان معصوم^ بوده است، به بیان اثر تربیتی و اخلاقی توحید در استعانت در کنار توحید در عبادت پرداخته است. هدف نوشتار حاضر معرفی توحید در استعانت و آثار تربیتی آن به عنوان یکی از محوری‌ترین روش‏های تربیتی قرآن است. این نوشتار با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی با بررسی تفسیری آیه: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و در نظر گرفتن وجه اشتراک دیدگاه فریقین پیرامون تفسیر آیه به معرفی آثار تربیتی توحید در استعانت پرداخته است.
 

---

آیه ۶۴  آل‌عمران  بعد از تبیین توحید، بیان انحراف، تهدید و قهر در آیه مباهله، با روش مهرورزانه‌ای به تعامل میان خداباوران بر سه اصل توحید، ربوبیت الهی و  پرهیز از شرک در نظر و عمل تأکید دارد. قرآن در مقابل واقعیت‌های تحریف‌شده در تعالیم پیامبران گذشته با استدلال ایستادگی و اعتقاد به تثلیث و تصلیب و فرزندخواندگی حضرت مسی× را نفی نموده است. بررسی آیه فوق نشان می‌دهد پس از جریان مباهله و عقب‌نشینی بزرگان مسیحیت و قبول جزیه، با خطاب «یا أَهْلَ الْکتَابِ تَعَالَوْا إِلَی کلِمَهٍ سَوَاءٍ بَینَنَا وَ بَینَکمْ» آنان را به گوهر مشترک بین ادیان؛ یعنی توحید و نفی شرک و ربوبیت غیرخدا و تسلیم در برابر حق دعوت نموده است. از این‌رو می‌توان با تکیه بر این آیه، روابط و تعامل سازنده با تأکید بر مشترکات را بنا نهاد و هر آنچه که تخاصم و تحقیر در راه دعوت است را به بنیانی استوار از مبانی مشترک در روابط، به کناری نهاد. از سوی دیگر محتوای این آیه شئونات مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان ـ که با وضع قوانین اجتماعی همراه است ـ را نیز شامل است و بر اثبات مالکیت حقیقی و نفی ربوبیت غیرخدا و زدودن شرک از اندیشه و رفتار و تحقق امت واحده اسلامی دلالت دارد.
 

---

توحید و تثلیث دو مفهوم متضاد به هم وابسته هستند؛ به گونه­ای که اثبات یکی از آنها، ابطال دیگری را به همراه خواهد داشت. تثلیث به معنای کثرت در الوهیت، که دلالت بر سه‌گانه بودن خداوند در عینِ اله واحد بودنِ خدا، عیسی و روح­القدس دارد، از عقاید خاصه غالب مسیحیان به جز فرقه‌های خاص قرون اخیر از جمله فرقه «شاهدان یهوه» و گروهی از نواندیشان مسیحی می­باشد. عادل تئودوخوری، کشیش لبنانی با رویکرد تأکید بر عقلانیت و در راستای رسیدن به گفتگوی صلح آمیز میان ادیان اسلام و مسیحیت، اقدام به تفسیر قرآن کریم کرده است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ گویی به این مسئله است که این عالم مسیحی، چگونه تقابل بین توحید و تثلیث را در تفسیر آیات مربوطه، تحلیل کرده است. در این راستا با مدل تحلیلی، آیات مربوط به نهی از تثلیث و عدم فرزند داری خداوندبا تکیه بر توحید، در تفسیر عادل تئودورخوری به روش کتابخانه­ای و با استفاده از منابع دسترس، مورد بررسی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده است که تئودورخوری با بررسی تفاسیر مسلمانان در آیات توحیدی و ابراز صریح در ایمان کامل خود به توحید خداوند، برهانی بر توحید الهی ارائه داده است. در عقیده تثلیث نیز او از دسته الهی­دانان مسیحی است که  آموزه مسیحیِ الوهیت عیسی علیه­السلام را شرک دانسته و وی را مظهر تجلی خداوند می­داند نه تجسد خدا. ضمن این که این نتیجه گیری وی، منافاتی با اعتقاد برگرفته مفسران اسلامی از جمله آیهالله طباطبایی و آیه‌الله جوادی آملی ندارد.